ز دست دیده و دل هر دو فریاد...
ماه رمضان فرصت مبارکی است که با فضای معنوی و آرامش‌بخش خود، اقبال بیشتری را در جامعه برای خردورزی و حسابگری و تفکر به حال و آینده ، فراهم می‌آورد.
راهبران فرهنگی، مبلغان و مربیان فرصت‌شناس با بهره‌گیری از این اقبال، به شکل موثرتری می‌توانند راه پالایش روحانی و جسمانی را برای مخاطبان و متربیان خود هموار سازند.
پرهیزکاری و پالایش همیشه با پندهای گفتاری و نصیحت‌های “گوش‌محور” محقق نمی‌شود. آمایش دستاوردهای فرهنگی جامعه امروز ما که با انبوه تولید برای گوش‌ها مواجه است، گواه روند رو به کاهش تاثیرگذاری این ساختار از پیام برای مردم است.
توصیه امام صادق(ع) به شیعیان مبنی بر اینکه مردم را با روش‌های غیرگفتاری به سوی حق دعوت کنید، ناظر بر انسان‌شناسی کامل است.
مبلغان و راهبران فرهنگی که درصدد اصلاحات رفتاری و تربیتی هستند بدون مخاطب‌شناسی و معرفت نسبت به ظرفیت‌ها، کنش‌ها و واکنش‌های انسان و زمینه‌های اقبال و ادبار دل‌ها، نخواهند توانست شیوه‌های موثر تبلیغی و تربیتی را طراحی و مهندسی کنند.
از آنجا که در انسان‌شناسی قرآنی، قلب به عنوان راهبر و فرمانده وجود انسان (1) معرفی شده و سعادت یا شقاوت انسان تحت‌تاثیر سلامت یا شقاوت قلب است، راه‌های دسترسی و تاثیرگذاری بر قلب در مسیر رستگاری، شایسته بررسی و دقت است.
اگر چه حواس مختلف معبر دریافت قلب هستند، اما سمع‌وبصر تاثیر بیشتری بر قلب دارند(2) و تاثیر دریافتهای بصری بسیار بیشتر و شگفت‌آورتر است(3). بدون تردید کانون تقوی دل انسان است که اگر پاکیزه و پرهیزکار بود، سایر ابعاد روحانی و جسمانی وجود انسان را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. و لذا سفارش به تقوی، سفارش به حفاظت دل از هرگونه پلیدی و ناپاکی است.
اگر گوش، برای “سمع” و چشم، برای “بصر” ورزیده شوند، قلب می‌تواند با ارتباط بدون عایق و مانع با نشانه‌‌ها و آیات الهی،به تفقه و معرفت و نورانیت دست یابد اما در فرض ناکارآمدی گوش و چشم و ناتوانی از سمع و بصر، قلب گمراه شده و سرنوشت انسان را تباه می‌سازد.(4)
تربیت چشم برای درست نگاه کردن، ورزش خاص خود را می‌طلبد و اگر “رها” شود درست عمل نخواهد کرد(5). دریافتهای گوش غالبا به ذهن راه می‌یابد و اگر دلنشین بود از ذهن به دل عبور می‌کند و در غیر این صورت محو می‌شود. اما دریافتهای چشم مستقیما به دل راه می‌یابد(6). و لذا برای مراقبت دل از آلودگی و لغزش مهمترین معبر آن باید تربیت شود و مراقبت گردد، یعنی چشم و کنترل نگاه. انسان به شدت تحت تاثیر دریافتهای بصری است و خداوند برای تحصیل معرفت و درک حقیقت انسان را به نگاه کردن در آیات و نشانه‌های خود(7) و تفکر در آنها (8) دعوت می‌کند و گاهی به نگاه دوباره (9) و یا سه باره (10) به منظور دقت بیشتر و بصیرت عمیق‌تر فرا می خواند.
اگر بخواهیم بعد از سفارش به پرهیزکاری، برای رسیدن به آن روشی پیشنهاد کنیم تا مخاطبان آن را مسئله‌ای ویژه اولیاءالله و دور از دسترس و دشوار تلقی نکنند، مهمترین روش آن مراقبت چشم از نگاه آلوده برای حفظ دل از ناپاکی است.
اگر در سن تکلیف و حتی قبل از آن، پدر، مادر، مربی، معلم، مبلغان و اصحاب منبر وعظ، با رفتار خود(11)، درست نگاه کردن را به ما بیاموزند و تفاوت چشم پاک و چشم ناپاک را در پاکیزه یا آلوده‌سازی دل و دامان، از طریق داستان‌های عبرت‌آموز و پیام‌های غیرمستقیم (و گاهی مستقیم) تفهیم کنند(12) و متربیان را با الگوهای عامل و موفق و البته محبوب آشنا و مانوس سازند، دستیابی به تقوای دل از طریق تقوای نگاه میسر می‌گردد.
انسان در محیط زندگی، خصوصا زندگی شهری و تحت‌تاثیر رسانه‌های ارتباطی، با پیام‌های گوناگون احاطه شده است که برای تحت تاثیر قرار دادن او از هر روشی استفاده می‌کنند. البته شرایط مشابهی از نظر دریافتهای بصری برای حیوانات نیز در جنگل و دشت و بیابان وجود دارد.
وجه تمایز چشم انسان و چشم حیوان در این است که چشم حیوان محکوم و تسلیم در برابر هر نوع پیام بصری است. اما انسان تربیت شده، چشمی تحت فرمان دل عاقل و حسابگر دارد.
چشم تربیت شده قبل از تنظیم نگاه از دل هشیار و خداجوی فرمان می‌گیرد: این را سطحی ببین، این را نگاه کن، این را با دقت نگاه کن و این یکی را عبور کن و یا اصلا نبین.
قرآن کریم انسان‌های برخوردار از چشم و گوش “رها و بی‌اراده” و بدون بهره از عقل و ایمان، و دل “محکوم محیط” و ناکارآمد برای راهبری را به چهارپایان تشبیه می‌کند و گاهی پست‌تر از آنان (13) چون حیوانات نمی‌توانند تعقل کنند و محکوم محیط هستند اما انسان می‌تواند تعقل و تفقه کند اما گاهی تجاهل می‌کند!
در جبهه جنگ نرمی که دشمنان علیه فرزندان ما گشوده‌اند نیز از همین زمینه و ظرفیت (تاثیرپذیری بصری) انسان بهره برده‌اند.
آنها بیشتر برای چشم‌ها خوراک تولید می‌کنند و کمتر برای گوش‌ها ولی در جبهه حق غالبا برعکس عمل می‌شود! و لذا در فضای رقابتی تاثیرگذارتر به نظر می‌رسند.
باتوجه به این ملاحظات اگر شیوه‌های فرهنگی، تبلیغی، دینی خود را براساس انسان‌شناسی اسلامی بازمهندسی کنیم و همه تولید پیام خود را با بسته‌بندی‌های گفتاری و سمعی ارائه نکنیم و مخاطب‌شناسی را جدی بگیریم و افق‌های جدیدی را برای تولید پیام با ساختار بصری در فضای مجازی و حقیقی و رسانه‌ها و مراکز فرهنگی و خصوصا اماکن عمومی و مسیر تردد شهروندان ترسیم کنیم و چشم‌های جستجوگر را بیشتر دریابیم، دشمنان اخلاق و فضیلت و انسانیت نمی‌توانند این‌گونه به راحتی چشم‌ها را احاطه و دل‌ها را تصرف کنند.
باباطاهر نیز که از تعقل و توان حسابگری آن می‌خواهد سلاحی قدرتمند برای کنترل چشم بی‌مهار و آزادسازی دل استفاده کند، بی‌حکمت نگفته است:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد - زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
پی‌نوشت‌ها:
1- قرآن کریم: وانه لتنزیل رب‌العالمین. نزل به الروح الامین علی قلبک لتکون من‌المنذرین (سوره شعرا 194-192)
2- قل أرأیتم إن اخذالله سمعکم و ابصارکم و ختم علی قلوبکم من‌اله غیرالله یأتیکم به انظر کیف نصرف الایات ثم‌هم یصدفون (سوره انعام 46)
3- القلب مصحف البصر (نهج‌البلاغه کلمات قصار 409)
4- و لقد ذرأنا لجهنم کثیرا من الجن و الانس لهم قلوب لایفقهون بها و لهم آذان لایسمعون بها
اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم‌الغافلون. (اعراف 179)
5- وان تدعوهم الی الهدی لایسمعوا و تراهم ینظرون الیک و هم لایبصرون (اعراف 198)
6- یعلم خائنه الاعین و ما تخفی الصدور (غافر 19)
7- افلاینظرون الی الابل کیف خلقت و الی‌السماء کیف رفعت و الی‌الجبال کیف نصبت... (غاشیه 20-17)
8- الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات والارض... (آل عمران 191)
9- فارجع البصر هل تری من فطور - سوره ملک 3
10- ثم ارجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئاو هوحسیر (سوره ملک 4)
11- کونوا دعاه الناس بغیرانفسکم- (امام صادق علیه‌السلام)
12- قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم و قل للمومنات یغضضن من ابصارهن ... (سوره نور 31 و 30)
13- سوره اعراف آیه 179
